حق و انواع آن

حقوق چیست؟
امروزه واژه «حقوق‏» استعمالات و كاربردهای متفاوتی دارد . این كاربردها و معانی گوناگون هرچند بی‏ارتباط با یكدیگر نیستند، ولی از برخی جهات از یكدیگر متمایزند:
1 . «حقوق‏» به معنای دست‏مزد و حق‏الزحمه: مثلا، گفته می‏شود: «حقوق كارمندان دولت‏» . منظور از آن دست‏مزدی است كه این افراد به طور ماهانه از دولت دریافت می‏كنند .
2 . حقوق عبارت است از: مجموعه قواعد و مقرراتی كه بر روابط افراد یك جامعه در زمان معین به كاربرده می‏شود . به دیگر سخن، حقوق مجموعه‏ای از بایدها و نبایدهایی است كه اعضای یك جامعه ملزم به رعایت آن هستند و دولت ضمانت اجرای آن را به عهده دارد; مانند:  حقوق افغانستان، حقوق ایران، حقوق مصر و حقوق مصر . تقریبا همه جوامع انسانی از گذشته تاكنون به نوعی با این الزام‏های حقوقی همراه بوده‏اند .
3 . «حقوق‏» جمع كلمه «حق‏» ; بنابراین، «حقوق‏» به معنای امتیازات و ویژگی‏های هریك از افراد یك جامعه است كه گاه از آن به «حقوق فردی‏» تعبیر می‏شود; مانند: حق حیات، حق مالكیت، حق ابوت، حق بنوت و حق زوجیت .
در این حالت، واژه «حق‏» از نظر ادبی حالت جمعی داشته و از نظر معنا نیز جمع می‏باشد، در حالی كه «حقوق‏» در اصطلاح دوم، تنها از نظر ادبی و ظاهر دارای حالت جمعی است و از نظر مفهوم، دارای حالت «اسم جمع‏» می‏باشد .
4 . «حقوق‏» به معنای «علم حقوق‏» كه منظور از آن «دانش حقوق‏» است و در مقابل سایر علوم و دانش‏ها به كار می‏رود; مانند: علم روان‏شناسی و علم جامعه‏شناسی . در اسلام، در این معنا واژه «فقه‏» را به كار برده‏اند . كسی كه این دانش را دارد، او را «فقیه‏» می‏نامند .»


حق چیست؟

1 . «حق‏» در لغت

لغت‏نامه دهخدا معانی متعددی برای این واژه ذكر می‏كند كه مهم‏ترین آن‏ها از این قرار است: راست كردن سخن، درست كردن وعده، یقین نمودن، ثابت‏شدن، غلبه كردن به حق، موجود ثابت و نامی از اسامی خداوند متعال .
و فرهنگ المنجد نیز برای واژه «حق‏» چند كاربرد و معنا ذكر می‏كند كه برخی از آن از این قرار است: ضد باطل، عدل، مال و ملك، حظ و نصیب، موجود ثابت، امر مقضی، حزم، سزاوار .
با توجه به آنچه بیان شد، روشن می‏گردد كه «حق‏» واژه‏ای عربی است كه به معنای «ثبوت‏» و «تحقق‏» است و وقتی می‏گوییم: چیزی تحقق دارد، یعنی ثبوت دارد; و گاه معادل آن در زبان فارسی «هستی پایدار» به كار برده می‏شود; یعنی هر چیزی كه از ثبات و پای‏داری بهره‏مند باشد، حق است .

2 . حق در اصطلاح

پس از بیان معنای لغوی حق، این پرسش مطرح می‏شود كه «حق در اصطلاح‏» دارای چه معنا یا تعریفی است؟ اینك به ذكر چند تعریف اصطلاحی این واژه می‏پردازیم:
ب . حق در اصطلاح حقوق: در تعریف «حق‏» نظرات گوناگونی وجود دارد . برای شناخت «حق‏» ، اطلاع از این تعاریف ضروری است .
تعریف اول: «حق‏» عبارت است از: قدرت یا سلطه ارادی كه قانون در اختیار شخص قرار می‏دهد .
این تعریف از سوی ویند شاید (Windscheid) و ساوینی (Savigny) ارائه شده است . دلیل آنان این است كه قانون در تنظیم روابط اجتماعی افراد با یكدیگر، چهارچوب‏های خاصی را تعیین می‏كند و هریك از افراد در این محدوده، اراده خویش را اعمال می‏كنند و اساسا در این چهارچوب است كه «حق‏» ایجاد می‏شود .
در این تعریف، از قدرت ارادی سخن به میان آمده است، در حالی كه افرادی مانند مجنون، اطفال و سفیه فاقد اراده عقلایی هستند . لازمه تعریف مزبور آن است كه این افراد از «حق‏» بی‏بهره باشند . ممكن است گفته شود كه قانون از طریق «ولی‏» یا «نایب‏» این نقیصه را جبران ساخته است، ولی باید گفت: حق آن است كه بالاصاله و نه از طریق ولی یا نایب باشد . به عبارت دیگیر، مجنون و صبی نمی‏توانند مباشرتا ایفای حق نمایند .
تعریف دوم: «حق عبارت از مصلحتی است كه قانون از آن حمایت می‏كند .»
این تعریف از سوی یكی از حقوق‏دانان آلمانی به نام اهرنج (Ihering) بیان شده است . باید گفت: منفعت‏یا مصلحت جوهره حق محسوب نمی‏شوند، بلكه این امر، غایت‏یا هدف مقصود از حق است و در واقع، تعریف به هدف شده است; چون مزایایی كه از اثبات حق به دست می‏آیند، ذات حق نیستند . منافع مادی، كه شخص از مایملك خویش به دست می‏آورد، ذات حق و جوهره حق محسوب نمی‏شوند .
تعریف سوم: «حق عبارت از قدرت ارادی است كه قانون در اختیار شخص قرار داده است و از این طریق، مصلحت معینی را ایجاد می‏كند .»
در این تعریف، سعی شده است‏بین «قدرت ارادی‏» و «مصلحت‏» جمع شود . باید گفت: همان‏طور كه هیچ‏یك از قدرت ارادی و مصلحت‏به تنهایی جوهر و ذات حق نیستند، جمع بین آن دو نیز بیان‏كننده جوهره حق نیست .
تعریف چهارم: «حق عبارت از امتیازی است كه قانون در اختیار شخص قرار داده است و آن را از طرق گوناگون تضمین كرده است . »
این تعریف از سوی یكی از حقوق‏دانان بلژیكی به نام دابین (Dabin) بیان شده است . بیان مزبور اشكالات تعاریف سابق را ندارد . از این‏رو، مورد قبول عده‏ای دیگر از حقوق‏دانان قرار گرفته است .  با این حال، تعریف مزبور كامل نیست و تنها به بخشی از ماهیت‏حق، یعنی «امتیاز» توجه كرده است . برای رفع نقیصه مذكور، می‏توان تعریف ذیل را ارائه داد:
تعریف پنجم: «حق عبارت است از: سلطه، توانایی و امتیازی كه به موجب قانون یا قواعد حقوقی، به اشخاص نسبت‏به متعلق حق داده می‏شود كه به موجب آن می‏توانند در روابط اجتماعی خویش، اراده خود را به یكدیگر تحمیل كنند و آنان را به رعایت و احترام آن الزام نمایند .»
همان‏گونه كه گذشت، «متعلق حق‏» گاهی یك شی‏ء خارجی است و گاهی یك انسان و گاهی هم هر دو . ضمنا در هر حقی، سه ركن یا عنصر اساسی یافت می‏شوند:
1 . كسی كه حق برای اوست (من له الحق) ;
2 . كسی كه حق علیه اوست (من علیه الحق) ;
3 . آنچه متعلق حق است (موضوع حق) .
صاحب حق یا كسی كه حق به نفع اوست، دارای حالت‏های گوناگونی است: گاه صاحب حق شخص حقیقی است; مانند: سعید، حسن و تقی; و گاه صاحب حق، شخص حقوقی است; مانند: شركت‏ها، مؤسسات و دانشگاه‏ها . صاحب حق چنانچه شخص حقیقی باشد، گاه یك تن است، مانند حق شوهر بر زن و بالعكس; و گاه صاحب حق دو یا چند تن هستند; مانند آن‏جا كه عده‏ای صاحب یك خانه یا باغ هستند; و گاهی صاحب حق همه افراد یك جامعه هستند; مانند حقوقی كه ملت‏بر حاكم اسلامی دارند . در مواردی كه صاحب حق، شخصیت‏ حقوقی است، حق برای اعضای آن مجموعه نیست . «درست است كه عنوان اعتباری "دولت" قائم به كابینه و اعضای آن، یعنی رییس دولت و هیات وزرا، است، لكن این عنوان به لحاظ شخص آن‏ها نیست، بلكه به لحاظ مقام منصبشان می‏باشد . اعضای یك كابینه تا هنگامی كه در مقامات و مناصب خود باقی هستند، از «حقوق‏» خاص دولت استفاده می‏كنند و هنگامی كه آن مقام را - به هر علتی - از دست دادند، حق بهره‏برداری از آن حقوق خاص را نیز از دست می‏دهند و آن را به اعضای جدید كابینه می‏سپارند . رفت و آمد اعضای كابینه، حقوق دولت را دست‏خوش تغییر و روال نمی‏سازد، تنها این حقوق از گروهی به گروه دیگیر انتقال می‏یابد، و این خود نشانه آن است كه در «حقوق دولت‏» اشخاص حقوقی، صاحب حق‏اند، نه اشخاص حقیقی .»
همچنین «كسی كه حق علیه اوست‏» ممكن است همین حالت‏های گوناگون را دارا باشد; یعنی «من علیه الحق‏» یا شخصی حقیقی است و یا شخص حقوقی; و شخص حقیقی گاه یك نفر، گاه دو یا چند نفر و یا حتی همه افراد جامعه هستند .
«معنایی كه از این كلمه در قلمرو حق استفاده می‏شود، مفهومی اعتباری است; هنگامی كه می‏گوییم: "حق خیار" یا "حق شفعه" یا " حق مرد بر زن" یا "حق زن بر مرد" همین مفهوم اعتباری را در نظر داریم . اعتباری بودن این مفهوم به این معناست كه به هیچ وجه "ما به ازاء" عینی خارجی ندارد و تنها در ارتباط با افعال اختیاری انسان‏ها مطرح می‏شود . انسان‏های آزاد و صاحب اختیار یك دسته كارها را باید انجام دهند و باید از دسته دیگری از كارها بپرهیزند . بر محور همین بایدها و نبایدهای حاكم بر رفتار آدمیان، مفاهیمی از قبیل «حق‏» و تكلیف زاده می‏شوند .»

اقسام حق

پس از بیان تعریف «حق‏» ، به اقسام حق می‏پردازیم . حق به اعتبار متعلق خود دارای اقسام گوناگونی است كه در ذیل به موارد مهم آن اشاره می‏كنیم:

1 . حق مالی و حق غیر مالی

تقسم «حق‏» به «مالی‏» و «غیرمالی‏» مهم‏ترین تقسیم در این‏باره است . «حق مالی امتیازی است كه حقوق هر كشور به منظور تامین نیازهای مالی اشخاص به آن‏ها می‏دهد .» یا در تعریف آن گفته شده است: «حق مالی آن است كه اجزای آن مستقیما برای دارنده، ایجاد منفعتی نماید كه قابل تقویم به پول باشد; مانند: حق مالكیت نسبت‏به خانه كه مستقیما برای دارنده آن ارزش پولی دارد و یا حق طلب كه پس از ادا، قابل تقویم به پول می‏باشد . چنان كه كسی از دیگری ده خروار گندم طلب دارد، پس از ایفای تعهد آنچه به دست می‏آید ده خروار گندم است كه قابل تقویم به پول می‏باشد . از ویژگی‏های حق مالی، آن است كه قابل اسقاط و یا انتقال به غیر است . برای مثال، مالك خانه یا صاحب گندم می‏تواند آن را از طریق بیع، هبه و وصیت‏به غیر واگذار نماید و یا از آن اعراض كند .
در مقابل، «حق غیر مال، امتیازی است كه هدف آن رفع نیازمندی‏های عاطفی و اخلاقی است .»  و یا در تعریف آن گفته شده است: «حق غیر مالی آن است كه اجرای آن، نفعی كه مستقیما قابل تقویم به پول باشد، ایجاد نمی‏نماید . مانند: حق زوجیت در زوجه دائمه كه مستقیما برای زن ایجاد نفعی كه قابل تقویم به پول باشد نمی‏كند، ولی غیرمستقیم حق نفعه برای او ایجاد می‏شود و در صورت فوت زوج، از او ارث می‏برد بنابراین، موضوع حق غیرمالی، روابط غیر مالی افراد جامعه است و ارزش داد و ستد نداشته، به طور مستقیم قابل ارزیابی مالی نیست . «حقوق غیرمالی قابل واگذاری به غیر نمی‏باشد و بعضی از آنان به سبب مخصوص قابل زوال است; مانند: زوجیت كه به وسیله نسخ نكاح و طلاق منحل می‏گردد و بعضی دیگر دایمی و غیرقابل زوال است; مانند نبوت (فرزندی) كه به هیچ وجه پدر و مادر نمی‏تواند نسبت مزبور را از خود سلب نمایند . همچنان كه بعضی از حقوق غیر مالی قابل اسقاط و بعضی غیرقابل اسقاط هستند .»

2 . حق عینی و دینی

حق مالی به دو حق عینی و حق دینی قابل تقسیم است . «حق عینی‏» حقی است كه یك فرد نسبت‏به عین خارجی دارد كه كامل‏ترین آن «حق مالكیت‏» است، اعم از حق مالكیت نسبت‏به عین یا منفعت . برای مثال، مالك خانه نسبت‏به خانه‏داری حق مالكیت است و هرگاه آن را به اجاره واگذار نماید، در این حالت، مستاجر نسبت‏به منافع خانه داری حق است .
«حق دینی‏» حقی است كه مالی كه شخص نسبت‏به دیگری دارد و می‏تواند ایفای آن را از او بخواهد و مدیون مكلف است آن را انجام دهد .
یك پرسش آن است كه چرا حق به حق عینی و دینی تقسیم شده است و اساسا حقوقدانان در پی تامین چه هدفی بوده‏اند؟ پاسخ آن است كه مبنای این تقسیم‏بندی به چگونگی استفاده انسان از اشیای خارجی بازمی‏گردد; «انسان برای ادامه زندگی به این اشیا نیاز دارد و حق دارد از آن‏ها استفاده كند . استفاده از اشیا از دو راه ممكن بوده است .
1 . از مال موردنیاز بی‏واسطه و مستقیم استفاده كند;
2 . صاحب حق آن را به وسیله شخص دیگر اعمال كند و از او بخواهد كه مالی را تسلیم كند یا كار مطلوب را انجام دهد .
پس به حكم منطق، می‏توان حقوقی را كه امتیاز انتقاع از اشیا را به شخص می‏دهد، به دو گروه تقسیم كرد: «حق عینی‏» كه حاوی امتیاز انتقاع مستقیم است; و «حق دینی‏» كه به شخص اختیار می‏دهد مطالبه كار یا مالی را از شخص دیگر به او می‏دهد .»

اركان اساسی حق عینی و حق دینی

حقوقدانان برای تحلیل این دو نوع حق، چهار ركن بیان داشته‏اند كه در ذیل بیان می‏گردند:
الف . اركان اساسی حق عینی
اول . صاحب حق یا مالك;
دوم . موضوع حق یا ملك، و آن چیزی است كه شخص مالك نسبت‏به آن حق دارد .
سوم . ملكیت‏یا مالكیت و آن یك رابطه حقوقی یا مفهوم تصوری بین «مالك‏» و «ملك‏» است كه قانون آن را معتبر شناخته و مردم را مكلف به احترام آن نموده است . از این‏رو، گفته می‏شود كه «حق عینی‏» در مقابل تمام افراد جامعه است و در اثر این امر، حق تعقیب به صاحب حق عینی داده می‏شود و مالك می‏تواند مال خود را در دست هركس بیابد بگیرد .
چهارم . جزا، كه آن در خارج به دوگونه ظهور می‏نماید: یكی حمایت قانون از صاحب حق، تا كسی نتواند به مالك تعدی كند; و دیگر اجبار به رفع تجاوز، در صورتی كه تعدی صورت گرفته باشد; مثلا، هرگاه كسی مال دیگری را غصب كند، قانون او را مجبور می‏كند كه مسترد دارد و اگر تلف شده باشد ملزم می‏شود بدل آن را به مالك بدهد . از این‏رو، عده‏ای از حقوقدانان جزا را شرط تحقق حق می‏دانند .
ب . اركان اساسی حق دینی
حق دینی مانند حق عینی دارای چهار ركن است:
اول . صاحب حق یا متعهدله، یا طلبكار و یا داین;
دوم متعهد یا بدهكار و یا مدیون، و آن كسی است كه در مقابل متعهدله، مكلف و ملزم به دادن چیزی یا انجام عملی، یا خودداری از عملی است .
سوم طلب یا دین، كه آن یك رابطه حقوقی یا یك امر اعتباری و تصوری است كه قانون در اثر آن به بستانكار و متعهدله اختیار می‏دهد كه از بدهكار مطالبه ایفای تعهد را بنماید .
چهارم . جزا، و آن حمایت قانون از طلبكار است . هرگاه مدیون یا متعهد از تكلیف قانونی سرباز زند، دولت، متعهد را مجبور به انجام آن می‏نماید .»

3 . حقوق تقدم و تعقیب

برخی حقوق نسبت‏به حقوق دیگر از امتیاز تقدم و رجحان برخوردارند . از آثار حق عینی، تقدم آن بر حق دینی است كه «صاحب حق می‏تواند نزد هركس آن را بیابد، استرداد آن را بخواهد . بنابراین، هرگاه كسی كه عین مال دیگری نزد اوست ورشكست‏شود، مالك، آن مال را استرداد می‏نماید، به خلاف آن كه اگر كسی از دیگری یكصدهزار ریال طلبكار باشد و او ورشكسته شود، دارایی مدیون به نسبت طلب بستانكاران تقسیم می‏شود .»

4 . حق معنوی

در تعریف «حقوق معنوی‏» گفته شده است: «حقوقی است كه به صاحب آن اختیار انتفاع انحصاری از فعالیت و فكر و ابتكار انسان را می‏دهد . برای مثال، حقی كه تاجر و صنعتگر نسبت‏به نام تجاری یا شكل خاص و علامت كالاها و فرآورده‏های خود دارد و حقی كه نویسنده اثر ادبی یا مخترعی نسبت‏به آن اثر و اختراع پیدا می‏كند، حق معنوی است .»
توضیح آن‏كه پس از تقسیم «حق‏» ، به «حق عینی‏» و «حق دینی‏» ، حقوق دیگری ظهور كردند كه از جهتی به حق عینی شبیه هستند و از جهت دیگر، به حق دینی . «به عنوان مثال، حقی كه مؤلف بر آثار خود دارد، در برابر همه قابل استناد است و با حق مالكیت‏شباهت پیدا می‏كند، ولی موضوع آن مانند سایر حقوق عینی، شی‏ء خارجی نیست و متكی به حاصل فكر و ابداع نویسنده است .»

5 . حق مربوط به شخصیت

«حق مربوط به شخصیت‏» حقی است كه به هر انسان (با قطع نظر از وابستگی او به گروه اجتماعی خاص) تعلق دارد و بیش‏تر از شخص انسان حمایت می‏كند تا منافع مادی او . به دیگر سخن، این حق به حفظ ذات و عرض انسان برمی‏گردد .
حقوق مربوط به شخصیت، از شخصیت جسمی و نیز از شخصیت معنوی و روحی انسان حمایت می‏كند و از این نظر می‏توان آن‏ها را به دو قسم تقسیم كرد:
الف . حمایت از شخصیت جسمی انسان: قانونگذار از شخصیت جسمی انسان حمایت كرده و حقوقی را برای آن در نظر گرفته است . انسان بر تمامیت جسمی خود حق دارد و ایراد صدمه و ضرب و جرح و هرگونه تعرض جسمی به شخص ممنوع و موجب مسؤولیت مدنی و كیفری است .
ب . حمایت از شخصیت معنوی و اخلاقی انسان: جنبه‏های غیرجسمی شخصیت آدمی نیز محترم و مورد حمایت قانونگذار هستند . در این‏جا، به برخی مصادیق شخصیت معنوی و اخلاقی اشاره می‏شود:
1 . آزادی‏های فردی; مانند آزادی رفت و آمد، آزادی فكر و بیان، آزادی حق رای و آزادی انتخاب شغل .
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران درباره آزادی انتخاب شغل می‏گوید: «هركس حق دارد شغلی را كه بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست، برگزیند .»
2 . حق نام، حق عكس و تصویر; نام، عكس و تصویر و اوصاف دیگر جزو شخصیت انسان به حساب آمده، تعرض به آن تعرض به شخصیت او محسوب می‏گردد و ممنوع و موجب مسؤولیت است .
3 . آبرو و شرف و حیثیت; این‏گونه موارد نیز مورد حمایت قانون‏گذارند و توهین و افترا به دیگران موجب مسؤولیت است .
4 . حق مربوط به آثار فكری و هنری; این‏گونه امور به شخصیت فكری و هنری انسان بازمی‏گردند . قانونگذار حقوق معنوی مؤلفان و هنرمندان را محترم شمرده و به آنان اجازه داده در مورد نشر و یا عدم نشر اثر خود تصمیم بگیرند و از تحریف و تغییر و انتشار آن به نام دیگیری جلوگیری نمایند و اختیار تجدیدنظر در اثر خود را داشته باشند .
5 . حق تمتع از زندگی خصوصی; مانند: مصونیت نامه‏ها و مكالمات تلفنی از فاشد شدن قانون اساسی در این‏باره می‏گوید: «بازرسی و نرساندن نامه‏ها، ضبط و فاش كردن مكالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلكس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آن‏ها، استراق سمع و هرگونه تجسس ممنوع است، مگر به حكم قانون .»

برخی از ویژگی‏های حق مربوط به شخصیت:

در این‏جا، به برخی اوصاف و ویژگی‏ها حقوق مربوط به شخصیت توجه می‏شود كه در شناخت هرچه بیش‏تر این نوع حقوق مؤثرند:
1 . موضوع این نوع حقوق مال یا شخص خارجی نیست . به عبارت دیگر، این حقوق نه بر عین خارجی و نه بر شخص دیگر تعلق نمی‏گیرند، بلكه موضوع حقوق مربوط به شخصیت، تمام عناصر سازنده شخصیت در تمام جنبه‏های مادی و اخلاقی و فردی و اجتماعی است .
2 . «در حقوق مربوط به شخصیت، صاحب حق حاكم بر تصمیم و انتخاب خود شناخته شده است .»
3 . این نوع حقوق، چهره حمایتی دارند و در قلمرو احكام و قوانین قرار می‏گیرند . هرچند حق مربوط به شخصیت، به جنبه اخلاقی و روحی و در یك كلام به شخصیت آدمی مربوط می‏شود، قانونگذار با وضع قانون از آن حمایت می‏كند . این نوع حقوق، همانند حقوق مادی منشا نزاع و كشمكش است و وضع قانون و اجرای آن به رفع اختلافات كمك می‏كند . همان‏گونه كه گذشت، قانون اساسی در اصل بیست و هشتم از آزادی انتخاب شغل حمایت می‏كند و در اصل بیست و پنجم، از استراق سمع، فاش ساختن مكالمات و هرگونه تجسس منع می‏كند .
4 . حقوق مربوط به شخصیت، به گروه حقوق غیر مالی نزدیك است .  البته این بدان معنا نیست كه این دو گروه یكی هستند یا حقوق شخصیتی بخشی از حقوق غیرمالی است; زیرا گاه برخی از حقوق در همان حال كه مربوط به شخصیت هستند، شامل حقوق مالی نیز می‏شوند; مانند: آزادی تجارت و آزادی انتخاب شغل .
5 . این نوع حقوق اغلب قابل انتقال به ورثه نیستند و با پایان گرفتن شخصیت‏حقوقی انسان ساقط می‏گردند; در مواردی هم این حق به ورثه قانونی انتقال می‏یابند; مثلا، ورثه شخص نسبت‏به كالبد بی‏جان او حق داشته، می‏توانند نسبت‏به كفن و دفن جسد او تصمیم بگیرند . و یا بر اساس ماده 12 قانون «حمایت‏حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان‏» ، حق معنوی مؤلف و هنرمند، پس از فوت او تا مدت سی سال به عهده ورثه اوست .
6 . حق مربوط به شخصیت، به وسیله طلبكاران قابل توصیف نیست . طلبكاران تنها می‏توانند برای استیفای طلب خویش، در خواست توقیف اموال مادی بدهكار را بدهند .  

7 . برخی از حقوق شخصیتی قابل سلب و اسقاط نیستند . سلب شخصیت‏حقوقی به معنای مرگ حقوقی اوست; مانند اهلیت تمتع یا قابلیت دارا شدن حق . قانون مدنی می‏گوید: «هیچ كس نمی‏تواند به طور كلی، حق تمتع یا حق اجرای تمام یا قسمتی از حقوق مدنی را از خود سلب كند .» همچنین قانون مدنی می‏گوید: «هیچ‏كس نمی‏تواند از خود سلب حریت كند و یا در حدودی كه مخالف قوانین و یا اخلاق حسنه باشد، از استفاده از حریت‏خود صرف‏نظر نماید .»

6 . حق طبیعی

«حق طبیعی‏» حقی است‏برای یك شخص كه عقل آن رابطه را موجود می‏داند و مدیون را در مقابل وجدان و عقل مسؤول می‏شناسد، ولی قانون از آن حمایت نمی‏كند .  به عبارت دیگر، این حق فاقد جزء چهارم از اركان حق عینی، یعنی جزا، است . در قوانین برخی كشورها، دین یا طلب مشمول مرور زمان است . هرگاه دینی مشمول مرور زمان شود، قانون دعوای خواهان را غیرقابل استماع می‏داند، ولی هرگاه مدیون دین را به میل خود ادا نماید، دین ساقط می‏شود . قانون مدنی ایران می‏گوید: «در مورد تعهداتی كه برای متعهدله قانونا حق مطالبه نمی‏باشد، اگر متعهد به میل خود آن را ایفا نماید، دعوی استرداد مسموع نخواهد بود .»
با توجه به توضیحات بیان شده، به نظر می‏رسد كه «حق طبیعی‏» در مقابل «حق قانونی‏» قرار می‏گیرد; چه این‏كه «حق قانونی‏» از حمایت «قانون‏» برخوردار است، به خلاف حق طبیعی .

7 . حق مطلق و حق نسبی

«حق مطلق‏» حقی است كه در مقابل تمامی افراد جامعه است و تمامی افراد مكلف به احترام به این حق هستند . تمامی اقسام حقوق عینی از این قبیل است . برای مثال، «حق مالكیت‏» حقی است كه تمامی افراد مكلفند آن را رعایت نموده، به آن تجاوز نكنند .
«حق نسبی‏» آن است كه در مقابل یك یا چند نفر بوده، تنها برای اشخاص معینی ایجاد تكلیف می‏كند . تمامی حقوق دینی از این قبیل هستند . حق طلبكار فقط در مقابل بدهكار است و از او می‏تواند انجام تعهد خود را بخواهد و هیچ‏گونه تكلیفی برای افراد دیگر ایجاد نمی‏شود .

8 . حق منجز و حق معلق

«حق منجز آن است كه پس از پیدایش سبب، بلافاصله موجود گردد و بستگی به وجود یا عدم امر دیگری نداشته باشد» ; مثلا، هرگاه (الف) خانه خود را به (ب) بفروشد، پس از ایجاب و قبول، خانه به ملكیت (پ) درمی‏آید و (الف) مالك پول می‏گردد . در این حالت، حق فروشنده نسبت‏به ثمن و نیز حق خریدار نسبت‏به مثمن (خانه) منجز است .
«حق معلق آن است كه پس از پیدایش سبب، موجود نگردد و بستگی به وجود یا عدم امر دیگری داشته باشد; مثلا، هرگاه شخصی باغ خود را به دیگری وصیت نماید، و وصی‏له هم آن را قبول كند، موصی له مالك آن نمی‏گردد، مگر پس از فوت موصی . بنابراین، حق موصی له نسبت‏به باغ مورد وصیت، معلق بر فوت موصی است .»

9 . حق موقت و حق دایم

«حق موقت‏» آن است كه دارای مدت باشد; مانند حق مستاجر نسبت‏به منافع عین مستاجره و یا حق زوجیت در ازدواج موقت كه با پایان مدت، پایان می‏یابد . در مقابل «حق دایم‏» آن است كه مدت نداشته باشد; مانند: حق مالكیت .

10 . حق حال و حق مؤجل

«حق حال حقی است كه پس از پیدایش، بتوان بلافاصله آن را اعمال نمود .» برای مثال، فروشنده خانه پس انعقاد معامله، فورا نسبت‏به پول خانه حق پیدا می‏كند . بنابراین، حق فروشنده نسبت پول خانه «حال‏» است و بدین دلیل، حق مطالبه آن را دارد .
«حق مؤجل حقی است كه پس از مدت معینی بتوان آن را اعمال كرد .» برای مثال، خریدار، كتابی را به قیمت هزار تومان از فروشنده به نسیه می‏خرد تا پول آن را پس از یك هفته بپردازد . پس از انعقاد معامله، فروشنده نسبت‏به خریدار حق دینی پیدا می‏كند، ولی نمی‏تواند حق خود را طلب كند، مگر پس از یك هفته .

11 . حق ثابت و حق متزلزل

حق به اعتبار قابلیت زوال، به دو قسم تقسیم می‏شود: حق ثابت و حق متزلزل . «حق متزلزل‏» حقی است كه نمی‏توان آن را زایل كرد; مثلا، كسی كه خانه را به دیگری می‏فروشد، حق مشتری نسبت‏به خانه ثابت است; یعنی بایع نمی‏تواند آن را فسخ كند . «حق متزلزل‏» حقی است كه می‏توان در مدت معینی ان را زایل نمود; مانند كسی كه باغ خود را به دیگری می‏فروشد و شرط می‏كند هرگاه پول باغ را تا مدت یك ماه باز پس داد، بتواند معامله را فسخ كند . پس از معامله، مشتری مالك باغ می‏شود و سبت‏به آن حق پیدا می‏كند، ولی حق او در مدت یك ماه متزلزل است .

12 . حق سیاسی، حق عمومی و حق خصوصی

حقوق فردی به سه گروه اصلی تقسیم می‏شوند: حق سیاسی، عمومی و خصوصی . «حق سیاسی، اختیاری است كه شخص برای شركت در قوای عمومی و سازمان‏های دولت دارد; مانند: حق انتخاب كردن و انتخاب شدن در مجالس قانون‏گذاری و ریاست جمهوری و پذیرفتن تابعیت .»
«حق عمومی مربوط به شخصیت انسان و سلامتی جسمی و روحی او یا ناظر به رابطه دولت و مردم است; مانند: حق حیات، آزادی بیان و اجتماع و وجدان ... در واقع، می‏توان گفت: حقوق عمومی وسیله تامین صیانت انسان در برابر تجاوز دولت‏ها و لجام زدن بر قدرت سركش است . با وجود این، حقوق عمومی در روابط خصوصی نیز قابل استناد است . هركس باید به حیات و آزادی و شرافت و شخصیت دیگران احترام گذارد، و گرنه مسؤول است تا جبران كند .»
فصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران درباره «حقوق ملت‏» است . اصل بیست و سوم قانون اساسی برای تضمین آزادی اندیشه می‏گوید: «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‏كس را نمی‏توان به صرف داشتن عقیده‏ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد .» نیز در اصل بیست چهارم امده است: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند ...»
«حق خصوصی، امتیازی است كه هر شخص در برابر دیگران دارد كه هر شخص در برابر دیگران دارد; مانند حق مالكیت، حق انتفاع، حق شفعه، حق رهن و حق خیار . سبب ایجاد حق خصوصی ممكن است عمل حقوقی و ناشی از اراده باشد یا اجرای قاعده حقوقی در روابط اجتماعی (وقایع حقوقی)، ولی در هر حال، در برابر هر حق خصوصی، تكلیفی نیز برای شخص مقرر شده است .»